Kleszcze są stawonogami, należą do podgromady roztoczy. Osiągają duże rozmiary w porównaniu do innych roztoczy. Zależne jest to od płci, stadia rozwojowego i nasycenia pokarmem. W Polsce osiągają maksymalnie 20 mm długości ciała.
Posiadają różne ubarwienie: brudnoszare, szare, fioletowe, czerwone, brązowe, ciemnobrunatne, ale najczęściej brązowoczerwone. „Ciało” kleszcza można podzielić na dwie części: gnatosomę, którą się przytwierdza do żywiciela oraz idiosomę, pozostałą część kleszcza. Czynnikiem wabiącym kleszcze jest wydychany przez ssaki dwutlenek węgla oraz kwas mlekowy będący składnikiem wytwarzanego potu u człowieka.
Kleszcz pospolity jest pasożytem pozagniazdowym, żywi się krwią zwierząt lądowych począwszy od gadów a skończywszy na ssakach, taki typ żywienia nazywamy polifagicznością. Pasożyt ten posiada w swoim cyklu rozwojowym trzech różnych żywicieli (cykl trójżywicielowy). Kleszcz ten często atakuje człowieka, żerują na nas wszystkie stadia rozwojowe, najczęściej nimfy oraz samice. Na małych i średnich ssakach oraz ptakach, rzadziej gadach żerują nimfy oraz larwy. Natomiast dorosłe formy, głównie samice atakują duże ssaki domowe lub żyjące dziko.
Cykl trójżywicielowy – w tym cyklu rozwojowym rozwijające się kleszcze mają trzech żywicieli, po jednym dla każdego etapu przeistaczania. Ze złożonych przez samice na podłożu jaj wylęgają się larwy, które po dojściu do stanu aktywności, atakują pierwszego żywiciela. Po żerowaniu larwy odczepiają się i odpadają gdzie przeistaczają się w nimfy. Po okresie linienia, przechodzą w okres aktywności i atakują drugiego żywiciela. Nimfy podobnie jak larwy po żerowaniu odpadają na podłoże i przeistaczają się w formę dorosłą. Samice oraz samce atakują trzeciego żywiciela, na którym ma miejsce żerowanie i kopulacja. Po tym okresie samice odpadają i składają jaja na podłoże.
Rys. Cykl trójżywicielowy kleszcza pospolitego
Najczęściej występującym gatunkiem w Polsce jest Ixodes ricinus (kleszcz pospolity), odgrywa ważną rolę w chorobach transmisyjnych, których jest rezerwuarem. Mikroorganizmy, które może przenosić to m.in. Borrelia spp. , Anaplasma spp. , Babesia spp. itd. Pasożyt ten jest niezwykle niebezpieczny, gdyż występuje on w przyrodzie w stosunkowo dużej liczebności i wszystkie jego stadia rozwojowe mogą atakować ludzi.
Kleszcz pospolity występuje na terenach o dużej wilgotności (ok. 80-100%), zarówno w lasach liściastych jak i mieszanych, nie lubi on suchych lasów sosnowych, gdzie podłoże jest piaszczyste, borów szpilkowych, w których nie ma poszycia oraz moczarów i torfowisk. Jego ruchliwość jest bardzo mała, może poruszać się maksymalnie parę metrów, z tego powodu zajmuje miejsca zawsze blisko szlaków zwierząt i przy ścieżkach w lesie czy w parku.
Konkretne daty rozpoczęcia rytmu sezonowej i dobowej aktywności są zmienne, ponieważ zależą one od wielu czynników, takich jak: warunki pogodowe, rzeźby terenu, szaty roślinnej oraz nasłonecznienia. Dlatego też poniższe tabele wskazują przybliżone dane bytowania kleszczy.
Temperaturowy próg aktywności samców i samic: 5 C, nimf: 8 C
Podczas żerowania kleszcz wydziela toksyczną ślinę, która zwykle znieczula miejsce wrzynania się aparatu kłująco-ssącego. Bytując na żywicielu jest on prawie nie wyczuwalny, czasami może wystąpić świąd skóry, lub silna reakcja immunologiczna. Jego ślina może powodować groźne reakcje organizmu żywiciela, na przykład: szok anafilaktyczny lub paraliż kleszczowy oraz osłabienie organizmu spowodowane utratą krwi. U niektórych osób może wystąpić dezorientacja.
Jedną z najważniejszych zasad zapobiegania atakom kleszczy jest odpowiedni ubiór. Planując spacer po lesie czy parku należy ubrać długie spodnie, koszule z długimi rękawami, wysokie buty, oraz zabezpieczyć głowę czapką lub kapeluszem, można użyć preparatów w postaci żelu, kremów itp. które mają za zadanie odstraszyć pasożyta. Kolejnym sposobem zabezpieczenia się przed kleszczami jest picie ziół, np. Czystka ciętego (Cistus Incanus). Pobudza on bowiem skórę do wydzielania substancji odstraszających kleszcze. Wymienione powyżej metody zapobiegania złapaniu kleszczy nie dają 100% gwarancji, mogą one jedynie zmniejszyć ryzyko złapania owego pasożyta. Dlatego też zaleca się po przyjściu z lasu czy parku dokładnie obejrzeć całe ciało. Kleszcze najczęściej umiejscawiają się w miejscach zgięć delikatnej i cienkiej skóry, np. pod pachami, w okolicach oczu, w pachwinach. Gdy znajdziemy na naszym ciele przyczepionego pasożyta należy go jak najszybciej usunąć. Może nam do tego służyć pęseta. Chwytamy kleszcza przy samej skórze, i następnie energicznym ruchem wyciągamy go. W aptekach możemy znaleźć wiele różnych urządzeń ułatwiających wyjmowanie kleszczy ze skóry. Zabrania się smarowanie przyczepionego pasożyta tłustymi kremami, olejami, gdyż wtedy on dusi się i wymiotuje. Przedostają się wtedy przez to wszystkie drobnoustroje. Literatura naukowa twierdzi że kleszcze zarażają nas mikroorganizmami po 24 godzinach od ukąszenia. Zdarzały się jednak przypadki wystąpienia rumienia zaraz po ugryzieniu. Spowodowane jest to tym że niektóre bakterię mogą występować również wewnątrz części przytwierdzającej (gnatosoma) kleszcza do żywiciela.
Bibliografia:
1. Siuda K., 1993, Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. Część I. Zagadnienia ogólne. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, Wrocław.
2. Siuda K., 1993, Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. Część II. Systematyka i rozmieszczenie. Wyd. Polskie Tow. Porazytoz., Warszawa.
3. Siuda K., Nowak M., Stanko M., Petko B., Karbownik G., Solarz K., Chmielewska-Badora J., Lencakova D., 2005, Ryzyko atakowania przez kleszcze Ixodes ricinus ludzi w atrakcyjnych turystycznie obszarach wojewódzctwa małopolskiego. W: Konferencja „Medycyna podróży:. Białystok, 12-14 maja: 44.